سازی که بوی خلیج فارس می دهد

در باره نی انبان و نی جفتی

سازی که بوی خلیج فارس می دهد

هر سرزمین شناسنامه داری، علاوه بر ویژگی های جغرافیایی، نشانه هایی از انسان های پیرامونی اش دارد که بدون آن، نمی توان هویتی برای آن سرزمین جست و جو کرد. نمی توان از قطب شمال گفت و نقش اسکیموها را نادیده گرفت. به همان دلیل نمی توان نام خلیج فارس را به میان آورد و از ساحل نشینانش چیزی نگفت. از مردمانی که به سبب زندگی در یکی از مهم ترین نقاط کره زمین، فرهنگ بسیار ویژه ای یافته اند و فرهنگ این مردم، نشانه های بارزی دارد که یکی از چشم گیرترین آن ها، ساز پر جذبه نی انبان است. سازی که همواره بوی خلیج فارس می هد.

 

 

پیشینه

پیش از پرداختن به پیشینه نی انبان ناگزیر می باید پرونده نی جفتی را باز کنیم. زیرا نی انبان صورت تکامل یافته نی جفتی است که قدیمی ترین سند مربوط به آن را می توان در کتاب موسیقی الکبیر ابونصر محمد فارابی جست و جو کرد. وی در قرن چهارم هجری (حدود 950 میلادی) دو نمونه از نی جفتی را شناسایی کرده و در کتاب خود به تصویر کشیده است. چنین به نظر می رسد در آن زمان این ساز را در جغرافیای بزرگی از ایران می شناخته اند. در حالی که امروزه، نی جفتی را تنها در استان های جنوبی کشور با همین نام، در کردستان با نام دوزله و در شمال خراسان با نام قشمه می توان ردیابی کرد.

 

 

تصویر نی جفتی از کتاب موسیقی الکبیر فارابی

 

 

نی انبان، در جغرافیای بزرگی از خاورمیانه، شمال آفریقا و تقریباً تمام اروپا رواج دارد. به همین دلیل به درستی نمی توان گفت خاستگاه اصلی آن کجاست. هر چه باشد، در حال حاضر مهم ترین ساز سواحل خلیج فارس محسوب می شود. نام های گوناگونی دارد. در زبان فارسی با نام هایی همچون نی انبان، نی هنبان، هنبون و هنبونه شناخته می شود. در ترکیه آن را با نام تولوم می شناسند و در اروپای شمالی (انگلیس، ایرلند و اسکاتلند) به آن بگ پایپ bagpipe می گویند.

 

 نوازنده bagpipe از اسکاتلند

 

 نوازنده نی انبان (تولوم) از ترکیه

 

اما در خصوص پیشینه تاریخی نی انبان، سند روشنی همانند تصاویر کتاب موسیقی الکبیر نداریم. این دو حالت دارد. یا ممکن است اساساً سازی با این شکل و شمایل در ایران آن زمان رایج نبوده و یا این که در مراکز تمدنی آن روزگار همچون بغداد و خراسان و ری، کاربردی نداشته است تا موسیقیدان و موسیقی شناسی همانند فارابی آن را بررسی کنند. آن چه از کتاب موسیقی الکبیر بر می آید، به نظر می رسد فارابی تنها به سازهای رایج در کانون های تمدنی دسترسی داشته و از سازهای رایج در میان ایلات و عشایر یا بی خبر بوده و یا توجهی نداشته است. اما اگر ساز بگ پایپ bagpipe را در نظر داشته باشیم، شاید سرنخ بهتری بیابیم. از آن جا که میراث مکتوب اروپائیان چه در قالب نوشتار و چه به صورت نقاشی از مردمان مشرق زمین بیشتر است، سرنخ های بهتری می توان از آن یادگاران بدست آورد. برای نمونه یک نقاشی مربوط به قرن سیزدهم میلادی در اروپا به روشنی نوازنده نی انبان را نشان می دهد. نقاشی دیگری متعلق به قرن هفدهم در هلند نیز این ذهنیت را کامل می کند که این ساز در آن زمان برای توده مردم اروپا، آشنا بوده است. شاید اگر هنر تصویرگری ما هم پیشینه ای بیش از چند قرن داشت، امروزه می توانستیم اسنادی مشابه داشته باشیم.

 

نوازنده بگ پایپ قرن سیزدهم میلادی

 

تصویر نوازنده بگ پایپ در قرن هفدهم میلادی هلند

 

ساختمان

نی تکی یک سازی بادی قمیش دار است که از جنس نی ساخته می شود. امروزه تنها در سواحل خلیج فارس رواج دارد. شکلی متفاوتی از نی تکی را در مازندران با نام قرنه Qerneh هم می توان یافت که یک شیپوره کوچک از جنس شاخ به انتهای آن وصل شده است. نی تکی به دلیل قمیش خاصی که دارد، در مقایسه با سایر نی های ایران، صدایی پر حجم ایجاد می کند. این ویژگی در نی جفتی به مراتب بیشتر است. زیرا نی جفتی در واقع از دو عدد نی تکی تشکیل می شود که با اختلاف بسیار ناچیزی تقریباً هم صدا هستند. جفت کردن نی ها در عمل مشکل است و سازندگان و نوازندگان کم تجربه معمولاً نمی توانند صدای هر دو را با هم جفت کنند. معمولاً تعداد شش سوراخ روی هر دو نی، تعبیه می شود که توسط همین سوراخ ها، نواختن انواع ملودی ها امکان پذیر است.

 

 

نی انبان شکل متفاوت و تقریباً کامل تری از نی جفتی است. در واقع با اتصال یک عدد ساز نی جفتی به یک منبع هوای فشرده، ساز جدید نی انبان شکل می گیرد. جنس منبع معمولاً از پوست بز است و به نوازنده امکان می دهد هوای مورد نیاز ساز را در کیسه یا انبان ذخیره کند. در کشورهای اروپایی بدین منظور از پوست سگ هم استفاده می کنند. از نظر گستره صدایی، هر دو ساز هم اندازه اند و معمولاً کمتر از یک هنگام Octave صدا می دهند.

 

کارکرد و شیوه نوازندگی

نی انبان و نی جفتی علاوه بر تکنوازی به طور معمول با سازهای کوبه ای نظیر دمام، تمپو، ضرب بندری (نوعی تمبک)، کسر (Kaser) (نوعی دمام رایج در بندرعباس) و دایره همراهی می شوند و عموماً در مجالس شادمانی کاربرد دارند. اهمیت آن ها نزد ساحل نشینان خلیج فارس و دریای عمان، به اندازه اهمیت کرنا برای بختیاری ها، سرنا برای لرها، دوزله برای کردها و قشمه برای کرمانج هاست. هیچ داماد بندری، عروسش را لمس نمی کند مگر با صدای سحر انگیز نی انبان یا نی جفتی. به طور طبیعی وقتی نطفه انسانی با یک صدای ویژه بسته شود و دوران بارداری مادرش هم با این صدا همراه باشد، بر مصداق شعر مولوی که می فرماید در بهشت این لحن ها بشنوده ایم آن انسان نورسیده نیز یک خاطره ناخواسته از صدای ساز می یابد و شاید همین وابستگی غیر مستقیم است که حتی در خارج از جغرافیای تولد فیلش یاد هندوستان می کند.

 

تکنوازی نی انبان احمد علیشرفی را بشنوید 

 

صدای نی انبان احمد علیشرفی با همراهی دایره را بشنوید

 

 صدای نی جفتی با اجرای قنبر راستگو و همراهی سازهای کوبه ای را بشنوید

 

جفت بودن نی ها در هر دو ساز، عملاً به نوازنده این امکان را می دهد که گاه یکی از آن ها را به صدای همراه یا واخوان اختصاص دهد و با دیگری ملودی را بنوازد. این انتخاب معمولاً با فاصله سوم، چهارم و پنجم همراه می شود.

 

صدای واخوان نی جفتی با اجرای محسن شریفیان و همراهی سازهای زهی را بشنوید

 

امروزه علاوه بر کارکردهای سنتی نی انبان و نی جفتی، گونه های مختلفی از موسیقی هنری نیز با این دو ساز شکل می گیرند، مانند اجرای کنسرت های مختلف و همچنین ضبط های رنگارنگ با سایر سازها. در واقع می توان گفت، این دو ساز هم اینک ضمن حفظ نقش سنتی خود، جایگاهی مانند کمانچه و تار و سنتور یافته اند که خیلی از موسیقدانان و آهنگسازان به آن ها روی آورده اند.

 

 نوازندگی نی جفتی توسط سعید شنبه زاده را ببینید

 این نمونه در سایت یوتیوب است و اگر فیلترشکن به همراه اینترنت پرسرعت داشته باشید، می توانید نمونه های بیشتری از اجراهای سعید شنبه زاده را ببینید.

 

 

تکنوازی نی انبان توسط محسن شریفیان را بشنوید

آهنگ سی تو با نی انبان نوازی محسن شریفیان را بشنوید

 

تجربه های نوین

نی انبان و نی جفتی در فرهنگ ساحل نشینان خلیج فارس عموماً با یک یا چند ساز کوبه ای همراهی می شوند و در مواردی نیز تکنوازی آن ها را می توان شنید. اما در سال های اخیر برخی آهنگسازان ایرانی سعی کردند جلوه متفاوتی از صدای نی انبان یا نی جفتی را در کنار ارکسترهای ایرانی یا غربی تجربه کنند. برای نمونه می توان از شاخص ترین همنوایی نی انبان و ارکستر غربی به تجربه مجید انتظامی در موسیقی فیلم سینمایی دوئل اشاره کرد.

 

 نی انبان با ارکستر غربی ساخته مجید انتظامی را بشنوید

 

 نی انبان در بخش های جنوبی سواحل خلیج فارس (کشورهای عربی) و همچنین در استان هرمزگان معمولاً با همراهی عود نواخته می شود که البته این ترکیب، کاملاً بومی است.

 

صدای نی انبان محسن شریفیان با همراهی عود و سازهای کوبه ای را بشنوید

 

استفاده از نی انبان در موسیقی پاپ، کاری جدید است. چنان که می دانیم بیشتر موسیقی های پاپ در سرتاسر جهان با سازهایی همچون گیتار، پیانو، درامز، ویولون و ... شکل می گیرند و معمولاً سازهای بومی بدین منظور نواخته نمی شوند. اما در هر حال استثنا همیشه وجود دارد و گاه برخی استثناها خیلی خوب جواب می دهند.

 

صدای نی انبان محسن شریفیان با همراهی ارکستر پاپ را بشنوید

 

نمونه دیگر، تجربه همراهی نی جفتی با گروه سازهای ایرانی مانند تار، سنتور، عود و غیره توسط نگارنده است. دوست گرامی محسن شریفیان، نوازندگی نی جفتی در این بخش کوتاه را بر عهده دارد. البته کوک ساز با گروه یکی نبود که ناچار شدیم با نرم افزار، حدود نیم پرده آن را بالاتر ببریم.

 

صدای نی جفتی محسن شریفیان با همراهی گروه سازهای ایرانی را بشنوید

 

 نسخه انگلیسی این مطلب در لینک زیر موجود است. خوانندگان گرامی اگر دوستان غیر ایرانی دارند، می توانند لینک یاد شده را برای آنها بفرستند تا دوستداران خارجی فرهنگ ایران با بخشی از فرهنگ سرزمین مان آشنا شوند. با سپاس فراوان از آرین رحمانیان بابت ویرایش متن انگلیسی.

 http://our-music.blogfa.com/post-169.aspx

مطالب مرتبط:

سرنا، یگانه ساز شادمانی ایرانیان

طنین کرنای هخامنشی در زاگرس جنوبی

نای تو بوی سیاه چادر می دهد

 اینک بالابان و سرنای ما

یادی از شامیرزا مرادی، مروارید اقیانوس ها

 در باره غلامعلی نی نواز، سلطان سرنای خراسان

موسیقی زنده به یاد بندر ویران

چینی ها همراه ما فارسی می خواندند (گفت و گو با محسن شریفیان)

 گروه لیان و افتخاری برای موسیقی ایران

 موسیقی ما سیاست ما